Öğrenme psikolojisinin en temel kavramlarından biri olarak nitelendirilen pekiştireç; davranışların öğrenilmesi ve değiştirilmesi konusunda önemli rol oynar. Pekiştireç; herhangi bir davranışın tekrar etme olasılığını artıran uyarıcıdır. Bir insan ya da organizmaya verilen uyarıcı, davranış şeklinin ilerde yapılmasını sağladığında pekiştireç; eğer bu uyarıcı davranışı azaltıyor ya da tamamen ortadan kaldırıyorsa bir ceza şeklidir.
Pekiştireç, herhangi bir davranışın tekrar etmesi konusunda etkilidir ve davranışçı psikoloji üzerinde önemli rol oynar. Aynı zamanda herhangi bir davranışın sonrasında ortama hoşa giden bir uyaranın eklenmesi ya da itici olan uyaranın kaldırılması durumunda, söz konusu olan davranışın ileri zamanlarda gerçekleşme ihtimalini ya da sıklığını artırma sürecini kapsar.
Pekiştireçlerin etkili şekilde kullanılması, talep edilen davranışların teşvik edilmesini ve pekiştirilmesini içine alır. Örnek vermek gerekirse; bir çocuğun okul içerisinde daha iyi bir davranış sergilemesi durumunda onu ödüllendirmek, bu davranış şeklinin tekrar etmesini olumlu anlamda teşvik eder. Olumsuz pekiştiriciler ise genel olarak var olan bir problemi çözme ya da giderme yolu olarak tercih edilir. Her iki tür pekiştireç de belli başlı bir davranışın sıklığını artırmak için kullanıldığı söylenebilir.
Hoş kabul edilmeyen bir uyarıcının ya da durumun, istenen davranış gerçekleştirildiğinde ortadan kalkması anlamına gelir. Bu yöntem ise bireyin istenen davranışı tekrar etmesini teşvik eder. Çünkü bu davranışın sonucunda rahatsız edici bir durumun sona ermesi söz konusu olabilir. Örnek vermek gerekirse; baş ağrısı yaşayan birinin ağrı kesici alması ve bu ağrının geçmesi, ilacı almanın tekrar eden bir olumsuzluğu pekiştirmesine yol açar. Doğal olarak istenmeyen bu durumun ortadan kalkmasını sağlayarak, talep edilen hoş davranışın sürdürülmesine de yardımcı olur.
Diğer yandan istenen herhangi bir davranışın sonucunda hoş olmayan bir durumun ortadan kalkması demektir. Bir davranışın ileri zamanlarda ortaya çıkma ihtimalinin ya da sıklığının artması için ortamda bulunan itici uyaranların kaldırılması gerekir.
İstenen herhangi bir davranışın gerçekleştirildiğinde bireye hoş bir uyarıcı (ödül) verilerek, bu davranışın uzun vadede tekrar etmesi teşvik edilmelidir. Örnek vermek gerekirse; bir çocuğun iyi davranışları için ödül ya da övgü vermek sayılabilir. Bu yöntem sayesinde davranış ve öğrenme değişikliği sürecinde yaygın şekilde kullanılabilir. Bu sayede bireyin motivasyonu ve özgüveni artırılabilir. Diğer yandan olumlu davranışların pekiştirilmesi mümkün hale getirilerek, istenmeyen davranışların da azalmasına yardımcı olunabilir.
İstenen bir davranışı takiben ödün gerekir. Bir tepkinin/davranışın hemen sonrasında davranışın ileride gerçekleşme ihtimalini artıran hoşa giden bir uyaranın koşullu şekilde sunulması ve ortama eklenmesidir. Davranış ile pekiştirme arasındaki ilişkiye ise ikili izlerlik ismi verilir. Bu ikisi arasındaki izlerlik mutlaka yakın olmalıdır. Bu sayede birey ilişki kurarak söz konusu olan olumlu davranışı artırabilir.
Zorunlu ihtiyaçlar, birincil pekiştireç olarak nitelendirilir. Uyku, sıcaklık, hava, yiyecek, su gibi uyaranlara birincil pekiştireç ismi verilir. Bu pekiştirmelerin çok zorunlu durumlar haricinde kullanılmaması gerekir. Ayrıca cezalandırma, olumlu uyaranın yokluğu şeklinde olmak zorundadır. Ancak çocuğu yiyecek, su ve uyku gibi temel ihtiyaçlardan mahrum bırakmak onun psikolojisini olumsuz yönde etkileyecektir. Birincil pekiştireç olarak şeker, çikolata ya da gazoz gibi besin maddeleri kullanılabilir. Örnek vermek gerekirse; bir davranışı değiştirme sürecinde her olumlu pratikte değil, önemli ve belli başlı dönüm noktalarında kullanım söz konusu olabilir. Bu gibi maddelerin aşırı tüketimi çocuğun sağlığını olumsuz anlamda etkileyeceği ve davranış değiştirme süreci boyuna uygulanmasının bağımlılığa dahi neden olabileceği unutulmamalıdır.
İkincil pekiştireçler ise etkili bir pekiştireç ile etkisiz uyaranın aynı anda bulunması sonucunda oluşan pekiştireçlerdir. Bir davranışı değiştirilmesi gereken çocuk; temel ihtiyaçlardan biriyle değil, ikincil ihtiyaç olarak bilinen unsurlar kullanılarak uyarılır. Sorunlu davranışların düzeltilmesi genel olarak ikincil pekiştireçlerle mümkün hale gelir. Çünkü bahsi geçen bu pekiştireçler kolay şekilde kontrol edilebilir, her yaş grubu için uygulanabilir ve birincil pekiştireçler gibi doyumsuzluk ya da doyum yaratmaz. Bu yüzden ikincil pekiştireçler kendi içerisinde nesnel, sosyal, etkinlik ve sembol pekiştireçler olmak üzere 4 gruba ayrılır.
Sosyal pekiştireç: Çocukla temas kurmak, ilgi, göstermek, olumlu yönde motive edici sözler kullanmak, öpmek, sarılmak ve olumlu bir şekilde güdülmesini sağlayacak sosyal pekiştireç kapsamında değerlendirilebilir. Zamanında ve yerinde kullanıldığında talep edilen etki yaratılabilir. Çocuklar, olumsuz davranış şekillerini değiştirmeye yönelik bir çaba içerisinde olduklarında övgü beklerler. Aldıkları bu övgü onları olumlu anlamda güder ve doğru davranışları sergilemeye devam etme konusunda yardımcı olur. Sosyal pekiştireçler uygulanırken jest, mimik ve ses tonu temas ile uyumlu olacak şekilde sergilenmeli ve inandırıcı olduğundan emin olunmalıdır,
Nesnel pekiştireç: Sosyal pekiştireçler ise çocukların davranış değişimde her zaman için talep edilen etkiyi yaratmayabilir. Çünkü çocuklar çoğu zaman çok daha büyük bir motivasyona ihtiyaç duyar. Ayrıca otizmli bireylerde alt ve orta seviye zihinsel engelli çocuklarda sosyal ve etkinlik pekiştireçleri çok fazla işe yaramaz. Bu nedenle nesnel pekiştireçler kullanmak son derece önemlidir. Çocuğun beğeneceği kitaplar, kıyafetler, resimler ya da oyuncaklar nesnel pekiştireç olarak kullanılabilir,
Etkinlik pekiştiricileri: Bu pekiştiricilerde ise çocukların hoşuna gidebilecek uyaranların kullanılması gerekir. Örneğin çocuğun herhangi bir davranış şeklini yerine getirmesi durumunda parka gidebileceği ya da bilgisayar oynamasına izin verilebileceği söylenebilir. Ancak her gün parka giden ya da bilgisayar oynayan bir çocukta bu durum etki etmez. Yani burada uyaran olarak çocuğun hoşuna gidecek, rutini olmayan ve ilgisini çekecek bir etkinlik tercih edilmelidir. Etkinlik pekiştireçleri söz konusu olduğunda dikkat edilmesi gereken bazı önemli konular vardır. Televizyon, bilgisayar, tablet gibi teknolojik cihazlarla geçirilen zamanın artması çocuk için tehlike arz edebilir. Bu yüzden zorunlu olmadığı sürece pekiştireç olarak teknolojik aletlerin kullanılmaması tavsiye edilir,
Sembol pekiştireç: Bu pekiştireçlerde ise tek başına bir değeri olmayan ancak diğer pekiştireçlerle beraber kullanılacak araçlar yer alır. Bu durumun çoğu zaman etkili bir yöntem olduğu ifade edilebilir. Davranışların bu durumda sürekliliğini sağlayan en önemli yöntemlerden biri olduğu söylenebilir. Özellikle okuma ve yazma bilen çocuklar için puan sistemini kullanmak işe yarayacaktır.
Pekiştireç çeşitleri ayrıca şu şekilde ifade edilebilir:
Nesnel pekiştireçler: Talep edilen bir davranışa karşılık olarak sunulan somut ödüller demektir. Genel olarak bu ödül fiziksel bir öğe (yiyecek, oyuncak, madalya gibi) ya da ayrıcalıklar (ekstra oyun süresi, bir etkinliğe katılma şansı gibi) olarak sunulur. Bu sayede bireyin motivasyonu artırılır ve davranış ya da öğrenme geliştirme süreçlerinde etkili adımlar atılmış olur. Özellikle çocuklar ve özel eğitim ihtiyacı olan bireyler için bahsi geçen bu yöntem, istenen davranışların teşvik edilmesi ve güçlendirilmesi konusunda yaygın şekilde kullanılır.
Etkinlik pekiştireçleri: Belli bir davranışı teşvik etmek amacıyla kullanılan ve hoş bir etkinlik için erişim oluşturan pekiştireçlerdir. Örneğin, çocuğun sevdiği herhangi bir oyunu alması, parkta vakit geçirmesi ya da sinemaya gitmesi sayılabilir. Talep edilen bir davranışın sonrasında sunulduğunda ise bireyin bu davranışı tekrar etmesini teşvik eder. Özellikle motivasyon konusunda artış göstermesi ve pozitif bir takviye sağlama konusunda etkili olduğu söylenebilir. Bu yöntem ile davranış değişikliği ve öğrenme sürecinde sıklıkla kullanıldığı söylenebilir.
Sembol pekiştireçler: İstenen herhangi bir davranışın gerçekleştirilmesi sonucunda verilen ve sonrasında belli ödül ya da ayrıcalıklar sayesinde değiştirilebilen soyut ödülleri içine alır. Genel olarak jetonlar, puanlar ya da yıldız gibi simgesel öğeler şeklindedir. Bu durumda birey, biriken sembol pekiştireçleri belli ödüllerle takas edebilir. Bu yöntem özellikle daha uzun vadeli hedeflere ulaşırken sürekli olarak motivasyon sağlama açısından etkili olabilir. Sembol olarak kullanılan pekiştireçler, davranış değişikliği programlarında, eğitim ortamlarında ve terapilerde yaygın şekilde kullanılır.
Pekiştireçleri etkili şekilde kullanmak için:
Davranış ve çevre arasında var olan ilişki; bu davranışın oluşma oranını artırır ya da sürdürürse söz konusu olan pekiştirme meydana gelir. Bu durumda pekiştirme olabilmesi için;
Hatta bu arada sergilenen olumsuz davranışı yine gerçekleştirirse, onun pekiştirildiği zannedilebilir. Bu yüzden pekiştirecin motive edici olması çok önemlidir.
Pekiştireç konusunda dikkat edilmesi gereken diğer davranışlar şu şekilde sıralanabilir:
Özel eğitim merkezi seçiminde her zaman kaliteye yönelmek gerekir. Bu sayede bireyin kişisel ihtiyaçlarını karşılayan, uzun vadede etkili özel eğitim yöntemlerinden faydalanmak mümkün hale gelir. Meryem Yerli; söz konusu özel eğitimde kalite ve güven odaklı çalışmalar hayata geçirmek olduğunda üst düzey kalite standartlarında çalışmalara imza atan profesyonel bir kurumdur. Uzun süredir özel eğitim sektöründe fark yaratan Meryem Yerli güvencesini deneyimlemek için hemen web sitemizi ziyaret edebilirsiniz.
